Nhà thờ chính tòa Xã Đoài giáo phận Vinh còn có tên gọi khác là nhà thờ Chính toà Đức Mẹ Lên Trời. Ngôi thánh đường hiện tại đã là công trình thứ ba xây trên nền cũ sau khi ngôi Thánh đường trước đó bị bom đạn chiến tranh đánh sập vào năm 1968. Một phép lạ đã xảy ra trong sự kiện này là tượng Đức Mẹ vẫn nguyên vẹn trong đống gạch đá đổ nát, như một dấu chỉ cho thấy sự hiện diện và quan phòng của Mẹ Maria. Ngay sau khi xây dựng lại, ngôi giáo đường đã được cung hiến trọng thể vào năm 1979.

Ngược dòng lịch sử vào quá khứ xa xôi, những ngày phôi thai của Giáo hội trong thế kỷ 17. Năm 1659, nhận thấy công cuộc truyền giáo tại Việt Nam phát triển nhanh chóng, Toà Thánh đã thiết lập hai Giáo phận mới: Giáo phận Đàng Ngoài và giáo phận Đàng Trong, lấy Huế làm nơi phân giới. Sau đó, theo đà phát triển lại chia tiếp giáo phận Đàng Ngoài thành Đông Đàng Ngoài gồm Hải Phòng và các tỉnh phía Bắc, và Tây Đàng Ngoài từ Hà Nội trở vào tới Quảng Bình, trong đó phần đất từ cực nam Thanh Hoá đến sông Gianh được gọi là “xứ Nghệ”.

Vì cách quá xa Hà Nội, đường xá đi lại khó khăn, và bà con nơi đây cũng có tiếng nói khác hẳn người miền Bắc, nên Xứ Nghệ có một cơ chế quản lý gần như độc lập, tách biệt với Hà Nội, với một Giám mục phó và có Toà Giám mục đặt tại Trang Đen (Nam Đàn), sau dời vào Thọ Kỳ (Thọ Ninh), cuối cùng dời đến Xã Đoài vào năm 1842. Trên thực tế Xứ Nghệ từ ngày đó đã tồn tại như một Giáo phận độc lập.

Năm 1846, Đức cha Liêu Retord gửi về Toà thánh một bản phúc trình với nội dung ca ngợi tinh thần của giáo dân xứ Nghệ: “Ở tại Hà Tĩnh và Nghệ An có tới 45,364 bổn đạo. Trong hai tỉnh này, họ là những bổn đạo sốt sắng nhất trong Giáo Phận.” và Ngài thành khẩn xin thiết lập giáo phận mới tại đây. Việc này đã thúc đẩy Giáo Hoàng Gregorio ra Sắc chỉ “Ex debitu pastoralis” ngày 27/03/1846 thành lập Giáo phận Vinh kéo dài từ cực nam Thanh Hoá, trải qua hai tỉnh Nghệ An-Hà Tĩnh và một phần tỉnh Quảng Bình. Đồng thời Toà thánh bổ nhiệm Đức cha Gauthier, hay Ngô Gia Hậu, làm đại diện Tông toà tại Giáo phận mới.

Đức cha Hậu đến nhận nhiệm sở Xã Đoài vào đầu năm 1847. Đến năm 1868, với sự giúp sức của Nguyễn Trường Tộ, Ngài cho xây dựng cơ sở Toà Giám mục Xã Đoài. Sau khi Đức cha Hậu mất là thời kỳ bách đạo khốc liệt và những biến chuyển mạnh mẽ của lịch sử dân tộc.

Năm 1892, Nhà thờ Chính toà khánh thành dưới thời Đức cha Trị. Ngài đã làm lễ cung tiến trọng thể và dâng hiến Giáo phận Vinh cho Đức Mẹ, đồng thời nhận Đức Mẹ Lên Trời làm bổn mạng giáo phận. Đó chính là ngôi Nhà thờ đầu tiên.

Ngôi Nhà thờ ấy bị bom đánh sập năm 1968, và được tái thiết lại năm 1979, chính là ngôi Thánh đường đang hiện diện ngày nay.

Một khung cảnh trầm mặc, một bầu khí linh thiêng, và một dáng vẻ cổ kính, đó là cảm giác khi bước qua cánh cổng nhỏ bằng đá cuối con đường dẫn từ Toà Giám mục vào sân ngôi Thánh đường trong một buổi chiều mùa hè oi bức. Những bức tường qua nửa thế kỷ gió sương đã rêu phong loang lổ nhưng không hề mất đi sự uy nghi đường bệ của lối kiến trúc Gothic với những cột trụ, cổng vòm, ô cửa, toà tháp, trái lại còn khoác lên cho chúng một vẻ trầm mặc của thời gian.

Ngôi Nhà thờ nằm vững chãi, nhưng có phần chơ vơ trên bãi đất rộng và khô cằn, bao quanh là những hàng cây xanh um tùm, rì rào gió thổi. Khu vườn xanh tốt che mát cho cái nắng chiều gay gắt, đồng thời làm sáng bừng lên toàn bộ khối kiến trúc đồ sộ ấy dưới ánh mặt trời. Nắng rọi thẳng vào mặt tiền nguy nga có ba toà tháp đối xứng vươn cao đưa Thánh giá lên bầu trời, tạo cảm giác chói chang khi đứng đối diện với cung điện của Chúa.

Sắc trắng của tường vôi, sắc đen của rêu phủ, sắc đỏ của mái ngói, và sắc xám của những mái vòm, tổng hoà tất cả tạo nên một bức tranh cổ kính, yên bình của ngôi Giáo đường giữa vườn cây xanh rì.

Đi qua cánh cổng đã ố đen bên hông Nhà thờ, ta bước vào một không gian linh thiêng và trầm lắng. Thánh giá Chúa ngự chính giữa cung thánh, tĩnh lặng và chờ đợi. Phía trên cao là linh tượng Đức Mẹ Về Trời, bổn mạng Giáo phận.

Do nhu cầu mục vụ, ngày 28 tháng 6 năm 2017, Đức cha Phaolô Nguyễn Thái Hợp, Nguyên Giám mục Chính tòa giáo phận Vinh đã chủ sự lễ đặt viên đá đầu tiên xây dựng lại toàn bộ Toà giám mục và Nhà thờ Chánh toà. Sau chặng đường kèo dài gần nữa thế kỷ, trong quãng thời gian ấy, ngôi Nhà thờ đã là nơi an ủi và che chở bà con giáo dân những lúc gian nan, nơi mọi người tề tựu trước nhan thánh Chúa ngự trong bí tích Thánh Thể, nơi dẫn dắt đời sống đức tin của Giáo phận Vinh. Từ nơi đây đã sản sinh ra biết bao nhiêu hoa trái tốt đẹp cho Giáo hội. Có thể nói, ngôi Nhà thờ đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh được trao phó.

Nhà thờ chính tòa Xã Đoài ngày nay vẫn khiêm nhường và an bình, như tách biệt với sự ồn ào và náo động của bên ngoài vốn có nhưng lại rất thích hợp cho tín hữu tìm đến Chúa, thưa chuyện cùng Ngài.

Bài: Sưu tầm & biên tập